Hasan BÜKER

Asistan-Kom.Yrd.

Kriminal Polis Lab. Dai. Bşk.

1.GİRİŞ:

Günümüzün yükselen değeri, ‘insan hakları’, tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de polis teşkilatına,  yaptığı vazifelerin ifası esnasında daha hassas davranma zorunluluğu getirmektedir. Polis teşkilatı açısından  insan haklarının uygulama alanları içerisinde uygun  sorgulama ve soruşturma aşamalarını gerçekleştirmek için kriminalistikbiliminden tam ve eksiksiz olarak faydalanmak  ertelenemez bir zorunluluktur. İşte bu zorunluluk 21. Yüzyıla yakışır Türk Polis Teşkilatı adına maddi delillerin değerlendirilmesini, bu bağlamda kriminal laboratuarların ve olay yeri inceleme birimlerinin geliştirilmesini, bu birimlerde görev yapan personelin dünya standartlarını yakalamasını son derece önemli hale getirmiştir.

Teşkilatımızda, Kriminal Polis Laboratuvarları her zaman olduğu gibi son yıllarda da  gelişen teknolojinin takip edilmesinde en ön sırada yer almaktadır. Bilindiği gibiKriminal Polis Laboratuvarları ve olay yeri inceleme birimleri birlikte çalışmak ve organik bağ ile birbirlerini desteklemek zorundadırlar. Bu doğrultuda gelişen teknoloji ve elde edilen son bilgiler düzenli olarak paylaşılmalı, karşılıklı beklentiler açık ve net olarak ortaya konulmalıdır.

Yazımız içerisinde, maddi delil türleri arasında önemli bir yer teşkil eden ‘AYAKKABI İZLERİ’ ve bu hususta yaşanan genel sorunlara değinmeye, laboratuvaruzmanlarının olay yeri inceleme birimlerinden beklentilerini aktarmaya çalışacağız. Ayakkabı izleri olay yerinden doğru şekilde toplandığında  iyi değerlendirilebilecek, bu değerlendirme  neticesinde de soruşturma yada yargı aşamasını önemli ölçüde şekillendirecek derecede kıymetli delillerdir. Oysa ki bu hususta delileri korumakla ve toplamakla görevli kişilerin yeterli derecede bilgi sahibi olmaması, AYAKKABI İZLERİ nin gerektiği şekilde değerlendirilememesine ve bu kadar kıymetli delillerin gözden kaçırılmasına sebep olmaktadır.

Başta da belirttiğimiz gibi maddi delillerin değerlendirilmesi, her delilden azami derecede istifade edilmesi insan haklarına uygun bir suç soruşturması ve yargılaması için vazgeçilemez bir gerekliliktir. Bu gereklilik, çalışmamızın çıkış noktasını teşkil etmiş olup ‘AYAKKABI İZLERİ’ gibi önemli delillerden en iyi şekilde istifade edilmesi, bu konuda meydana gelen genel aksaklıkların ortaya konulması ve bu konu ile ilgili olarak temel bilgilerin tazelenmesi   amaçlanmaktadır.

2.NEDEN AYAKKABI İZLERİ ?

Ayakkabı izleri,  ayakkabıların her türlü yüzey ile girdikleri temas neticesinde  bıraktıkları taban kısımlarına ait izlerdir. Son zamanlarda suçlular parmak izlerini, yüzlerini, saklayarak soruşturmacılara yardımcı olacak önemli delilleri ve şahitleri yok etmeye çalışmak konusunda bilinçlenmeye başlamışlardır, ancak genelde suçlular ayakkabılarına ait izleri saklamak konusunda bu kadar bilinçli davranmamaktadırlar. ‘Niçin ayakkabı izleri?’ sorusuna verebileceğimiz ilk cevap ‘ayakkabı izlerinin hemenhemen tüm olay yerlerinde bulunabilecek deliller olması’ dır.

Maddi deliller konusunda genel bilgi sahibi olan pek çok insan (özellikle meslektaşlarımız) ayakkabı izlerinin ne derece önemli deliller olduğunu bilmemekle birlikte, bunların kıymet ifade etmeyen deliller olduğunu düşünürler[1]. Çünkü aynı ayakkabı izini bırakabilecek taban desenine sahip oldukça fazla miktarda ayakkabı bulunduğunu dolayısıyla ayakkabı izlerinin soruşturmada bir işe yaramayacağı kanaatini taşırlar. Oysa ki gerçek bunun tam tersidir, bunu da sorumuzun ikinci cevabı olarak ifade edelim: Ayakkabı tabanları giyilmeye başlandıkları andan itibaren yıpranma ve giyilme özelliklerine göre kendilerine has bir takım özellikler kazanırlar (karakteristik özellikler) ki bu özelliklerin ikinci bir ayakkabı tabanında aynı şekilde oluşma ihtimali yok sayılır. Örneğin bir ayakkabı tabanında oluşmuş bir karakteristik noktanın ikinci bir ayakkabı tabanında aynı şekilde oluşma ihtimali 1/16000 dir, aynı şekilde iki karakteristik noktanın aynı koordinatlarda başka bir ayakkabı tabanında oluşma ihtimali 1/127992000’dir[2]. Bu hesaplama karakteristik nokta sayısındaki artışa göre yapıldığında oldukça düşük ihtimallerle karşılaşılır ki bunlarda yok sayılır. Yani bir ayakkabı izi karakteristik özelliklere dayalı olarak  bir ayakkabı ile irtibatlandırıldığında bu sonuç alternatifi olmayan kesin bir sonuçtur. Daha net bir ifade ile söyleyecek olursak olay yerinde bulunan bir ayakkabı izinden hareketle bu izi oluşturan ayakkabıyı kesin olarak bulmak mümkündür.

Ayakkabı izlerinin laboratuardaki incelenmelerinde esas amaç, şüpheli bir iz ile (olay yerinde bulunmuş) bilinen bir ayakkabı (izi oluşturduğu düşünülen) arasında bağlantı olup olmadığının tespit edilmesidir. Bununla birlikte olay yerinde bulunan ayakkabı izlerinin yorumlanmasıyla izlerin oluşumunda takip edilen hareket yönünü, izleri oluşturan şahısların karakteristik yürüyüş özelliklerini, tahmini boylarını cinsiyetlerini tespit etmek mümkündür. Bu imkanlar ‘Niçin ayakkabı izleri?’sorusunun ayrı bir cevabı olarak kabul edilebilir.

3.AYAKKABI İZLERİ NİÇİN GÖZ ARDI EDİLİYOR?

Olay yerinden doğru şekilde toplanıp laboratuvara intikal ettirilmiş bir ayakkabı izinin uzmanlarca yapılacak incelemesi neticesinde bir şahsın olay yerinde olup olmadığını ispatlamak mümkün iken, ne yazık ki bu konudaki muhtelif sorunlar, ayak izlerinin olay yerinden yeterince toplanmayıp, önemli bir delilin göz ardı edilmesine sebebiyet verilmektedir. Ayakkabı izlerinin göz ardı edilmesinde başlıca üç neden ön plana çıkmaktadır.

• Olay yerine ilk intikal eden ekiplerin olay yerini ve delilleri  koruma konusunda yeterli bilince sahip olmaması, olay yerine bilinçsiz olarak yapılacak ilk girişle birlikte ayakkabı izlerinin ilk olarak bozulan ve değerlendirilemez hale gelen deliller olması, yine olay yerine yapılan hatalı girişlerle birlikte olay yerinde oluşan fazla miktardaki ayakkabı izlerinin, olay yeri inceleme uzmanlarını caydırması.
• Olay yerinin araştırılması, delillerin toplanması, paketlenmesi, ve laboratuara intikal ettirilmesi görevini gerçekleştiren kişilerin ayakkabı izleri konusunda yeterli eğitim ve bilgilerden yoksun olmaları,
• Ayakkabı izlerinin değersiz görülmeleri veya yeterince değerinin anlaşılamaması.

Ayakkabı izlerinin tam olarak toplanmasındaki eksiklikler yukarıda belirttiğimiz üç temel sebep etrafında toplanmakla birlikte bu tür delillerin olay yerinde bulunmasında içine düşülen başarısızlıkların temel sebeplerini de şöyle sıralayabiliriz:

• Olay yerinde bariz görünen izler dışında (üç boyutlu-negatif izler), farklı yöntemlerle geliştirilerek belirgin hale getirilebilecek (iki boyutlu-pozitif izler) izler bulunabileceği yönündeki bilgi ve inanç eksikliği,
• Olay yerinin eksik araştırılması
• Hava şartları
• Ayakkabı izlerinin bilinçli olarak yok edilmiş olması
• Farklı zeminlerde bulunan farklı kaynaklı ayakkabı izlerinin olay yerinden alınabilmesi gereken ekipmanlardaki eksiklik.

Belirtilen eksiklik ve sorunlara karşın yapılması gerekenleri, aşağıda ki bölümlerde ortaya koymaya çalışacağız.

4.AYAKKABI İZLERİ YÖNÜYLE OLAY YERİNİN KORUNMASI VE OLAY  YERİNE  İLK  İNTİKAL

Bilindiği gibi soruşturma prosedürü içerisinde olay yerine ilk intikal eden ekibin maddi deliller açısında yapması gereken vazife olay yerindeki delilleri koruma altına almak, olay yerini incelemekle görevli birimlerin intikaline kadar yanlış ve görevsiz müdahalelerin önüne geçmektir. Ancak sadece ülkemizde değil, pek çok ülkede olay yerine yapılan yanlış, görevsiz ve bilinçsiz müdahaleler önemli bir sorun teşkil etmektedir.

Olay yerinin korunması hususunda yapılan yanlışlıklar, diğer maddi delil türlerine de zarar verebilecek olmakla birlikte, bilhassa ayakkabı izlerinin tamamen yok olmasına yada hemen hemen değerlendirilemez hale gelmesine sebep olmaktadır. Çünkü, ayakkabı izleri olay yerlerinin giriş ve çıkış noktalarında daha sıklıkla oluşmaktadır, olay yerine ilk intikal eden görevliler de olayın merkezine doğru ilerlerken daha önce suçlunun takip ettiği yolu takip edeceğinden meydana gelen ayakkabı izlerinin büyük ölçüde yok olmasına sebep olmaktadırlar. Olay yerine yapılan yanlış bir müdahalede makro bir delilin (silah, bıçak v.s) yok olması belki zor bir ihtimaldir ancak böyle bir durumda ayakkabı izlerinin yok edilmesi oldukça kuvvetli bir ihtimaldir. Burada ayak izleri yönüyle yaşanan sıkıntının temelinde olay yerine ilk intikal eden ekipte bulunan görevlilerin ayakkabı izleri konusunda bilgisiz olması veya bu delillerin değerini bilmemesidir. Olay yerine ilk intikal eden ekibin yada görevsiz kişilerin bilinçsizce olay yerinde bıraktıkları ayakkabı izleri, olay yeri inceleme uzmanlarını ayakkabı izleri konusunda araştırma yapmaktan alıkoyan sebeplerin en önemlilerindendir.[3] Olay yerine ilk intikal eden görevliler adına ayakkabı izleri ile ilgili olarak dikkat edilmesi gereken hususları şöyle sıralayabiliriz:

v     Olay yeri açık arazi ise, araç ile olay yerine yaklaşmadan evvel araçtan inilerek, olay yerinin geniş çevresinde oluşma ihtimali yüksek ayakkabı izlerinin bulunup bulunmadığına dikkat edilmeli (Aynı husus araç lastik izleri için de geçerlidir.) eğer bu türden izler gözlemleniyor ise olay yerinin çerçevesi, güvenlik sınırı buradan itibaren belirlenmelidir. Aksi takdirde olay yerine bu izler dikkate alınmadan yaklaşılır ise yok olmaları kuvvetle muhtemeldir.

v     Güvenlik sınırı tespit edilip olay yerinin merkezine ilerlemek gerekiyorsa, olay yerine girecek tüm memurlar izlerin bulunmadığı tek bir bölgeden ve tek hat üzerinden olay yerine intikal etmelidirler. Bırakılan ayakkabı izlerinin görevli memurlarca bırakıldığı işaretlenmeli, daha sonra intikal eden olay yeri inceleme uzmanlarına bu izler gösterilmeli, ayrıca olay yerinde ayakkabı izi bırakan, yani güvenlik sınırından içeri giren tüm memurlar kaydedilmelidir.

v     Olay yerinde bulunan bariz ayakkabı izleri hava şartlarından yada benzer başka bir etkiden bozulmamaları için ilk ekip tarafından basit bir şekilde belirlenerek koruma altına alınmalıdır. Bu iş için kesinlikle ize temas etmeyecek ebatta karton kutular kullanılabilir.

v     Kapalı olay yerleri için de ilk ekip tarafından yapılması gerekenler yukarıda belirttiğimiz gibidir. Bu tür mekanlarda özellikle giriş ve çıkış noktalarında bulunabilecek ayakkabı izlerinin yok edilmemesine özellikle dikkat edilmeli, olay yerine girişte tüm görevliler (ki bu sayı mümkün olduğunca az olmalıdır) tek bir hat takip etmelidir.

5. OLAY YERİ  İNCELEMESİNDE AYAKKABI İZLERİ

Ayakkabı izlerinin göz ardı edilmesi konusunda belirttiğimiz temel sebeplerden biride olay yerini incelemekle görevli olan personelin ayakkabı izlerinin değeri, olay yerinden tespit edilmeleri, fotoğraflanmaları,  paketlenmeleri ve laboratuvara intikal ettirilmeleri konusunda   yeterli bilgiye sahip olmamaları idi. Bu konuda olay yeri inceleme görevlilerinin temel seviyede bilgisi olmakla birlikte, bu bilgi genel itibariyle olması gerektiği kadar değildir. Olay yeri inceleme görevlileri olay yerinden elde edilen bir ayakkabı izinden gereken sonucun elde edilmesi için laboratuvar uzmanlarının kendilerinden tam olarak ne beklediklerini bilmemektedirler. Bu bölümde, olay yerinde bulunan ayakkabı izlerinin tespitinde kullanılan ve genelde bilgi sahibi olunan kalıp alma vs. gibi   metotların uygulamasından öte eksikliği hissedilen ve hatalı olarak gerçekleştirilen uygulamalara değinmeye ve laboratuvar uzmanlarının olay yeri uzmanlarından ayakkabı izleri konusundaki genel beklentilerinin neler olduğunu aktarmaya çalışacağız.

5.1.Ayakkabı İzlerinin Değeri

Olay yeri inceleme uzmanlarının yaptıkları incelemeler esnasında ayakkabı izleri konusundaki hatalı yaklaşımlarının başında bu delilleri değersiz görmeleri gelmektedir. Olay yeri incelemesi esnasında ayakkabı izlerine ulaşılabilmesi ve bu delillerin değerlendirilebilmesi için öncelikle bu delillerin ifade ettiği değerin anlaşılması gerekmektedir. Ayakkabı izlerinin suç araştırması esnasında bize sağlayabileceği faydaları kısaca şu şekilde sıralayabiliriz.

–         Olay yerinde bulunan ayakkabı izi ile şüpheli ayakkabı arasında  irtibat olup olmadığı, yani izi oluşturan ayakkabının kesin olarak tespiti yapılabilir. Bu, ayakkabı izi incelemelerinde esas amaçtır.

–         Kesin teşhise yeterli olmayan bir ayakkabı izinin,  şüpheli ayakkabı yada ayakkabılardan herhangi biri ile arasında klasik özellikler (taban deseni, ebat v.s) yönüyle uygunluk bulunup bulunmadığı belirlenebilir. Buda bir şüpheliye ait suçlamaları destekleyici  delil olarak kullanılabilir yada şüphelilerin eliminasyonuamacıyla kullanılabilir.

–         Olay yerinde bulunan ayakkabı izlerinden izleri oluşturan kişi sayısı, hareket yönü, izleri oluşturan şahısların cinsiyeti, yetişkin mi çocuk mu oldukları, gibi yorumsal sonuçlar elde edilebilir. Bu yorumlar araştırma ekiplerine şüphelileri bulma konusunda büyük faydalar sağlayabilir.

Yukarıda belirttiğimiz sonuçlar ve daha önceki bölümlerde yer alan esaslar ayakkabı izlerinin delil olarak suç soruşturmasında ne kadar büyük önem arz ettiğini ortaya koymaktadır.

5.2.Olay Yerinde  Ayakkabı İzlerinin Tespiti:

Olay yerinde ayakkabı izlerinin bulunabilmesi için kararlı ve uyanık olmak birinci şarttır. Unutulmamalıdır ki ‘Bulunamayan tek ayakkabı izi araştırılmayandır[4]’ yani yeterli araştırma yapıldığında olay yerinde oluşmuş ayakkabı izlerinin bulunamaması çok zor bir ihtimaldir.  Olay yerlerinde bariz görünen ayakkabı izlerinden daha çok, görülebilmesi için birtakım işlemlerden geçirilmesi gereken ayakkabı izleri vardır. İşte olay yerinde ayakkabı izlerinin göz ardı edilmesinin önemli sebeplerinden biride yapılması gereken bu işlemlerin bilinmiyor veya yeterince gerçekleştirilemiyor olmasıdır.

İlk ekip tarafından müdahale edilmiş bir olay yerine intikal eden olay yeri inceleme uzmanının ayakkabı izleri açısından ilk olarak yapması gereken şey kendisinden önce olay yerine girmiş görevli yada görevsiz kişilerin olup olmadığını, var ise bunların kimler olduğunu tespit edip bu kişilerin ayakkabı tabanlarındaki deseni fotoğraflamaktır. Bu işlem daha sonra olay yerinden elde edilecek pek çok ayakkabı izinin eliminasyonu işlemlerinde kullanılabilir. Ayakkabı izleri konusunda olay yeri inceleme prosedürü genelden farklı değildir. Ancak olay yerinden ayakkabı izlerinin tespit edilmesi için inceleme sıralamasında bu delillerin tespitine öncelik verilmelidir. Çünkü diğer delillerin incelenmesine geçildiğinde belirlenmemiş ayakkabı izleri bizzat görevlilerce yok edilmeye başlanacaktır. Bu yüzden olay yeri incelemesinin başlangıcından itibaren ilk olarak ayakkabı izleri tespit edilmeli, yerleri işaretlenmeli ve bu delillerin yok edilmesi önlenmelidir. Ayakkabı izleri olay yerlerinin en çok merkez noktasında, giriş ve çıkış yapılabilecek bölgelerinde bulunurlar.  Giriş ve çıkış noktaları araştırılırken suçluların giriş ve çıkış için kullanacakları anormal yollar dikkatten kaçırılmamalıdır. Olay yerlerinde temel olarak iki tür ayakkabı izine rastlanır:

5.2.1.Negatif Ayakkabı İzleri: Yüzeyin altına doğru oluşmuş boyu, eni ve derinliği olan ayakkabı izleridir. Kar, çamur, kum gibi zeminlerde yada aşırı tozlu bir zeminde tozların ayakkabı tabanına yapışarak alınması ile oluşmuş ayakkabı izlerini bu türden izlere örnek gösterebiliriz. Bu izlere genelde açık arazilerdeki olay yerlerinde rastlanmakta olup ilk bakışta kolayca görülebilir izler oldukları için inceleme esnasında ortaya çıkartılmaları için özel bir tekniğin uygulanmasına  ihtiyaç bırakmazlar. Bu yüzden olay yerlerinden elde edilen ayakkabı izlerinin büyük bir kesimini teşkil ederler. Olay yerinde bu türden bir ize rastlandığında yapılacak ilk işlem, tüm delillerde olduğu gibi izi kayıt altına almaktır. Ayakkabı izleri için bu aşamada en önemli ve sıklıkla doğru yapılamayan işlem, izin fotoğrafını çekmektir. Bu aşamayı ayrı bir bölümde geniş olarak ele alacağız. Bu tür izler için fotoğraf ve diğer yollarla kayıt tamamlandıktan  sonra yapılacak işlem izi kalıp ile tespit etmektir. Genelde fotoğraf çekilme işlemi gerçekleştirildikten sonra kalıp alma işleminden imtina edilmektedir. Bunun en önemli sebebi bu işlemin vakit alıcı ve zahmetli olmasıdır. İzin kalıbını  almanın bize sağlayacağı en önemli faydaları şu şekilde sıralayabiliriz:

–         Kalıp, izin gerçek boyutunu yansıtır ve zorlu yüzey şartlarında dahi izin oluşumunda meydana gelen tüm ayrıntıları ortaya koyar.

–         Mikro seviyedeki ayrıntıların tamamını yansıtır.

–         Derin izlerde fotoğraf, sadece ayakkabı tabanının oluşturduğu izleri yansıtırken kalıp ayakkabının yan kısımlarının özelliklerini de yansıtır.

–         Fotoğraflarda ortaya çıkan odaklanma, hatalı ölçek ve ışık kullanımı problemleri ortadan kaldırılmış olur.

–         Elle tutulur somut bir delil sağlar.

–         Fotoğrafları yedekler.

Yazımızın içeriği itibarı ile kalıp alma yöntemleri üzerinde durmayacağız ancak kalıp alırken yaşanan sorunlara ve uygulamada eksikliği hissedilen konulara kısaca değineceğiz.

a)İzin üzerinde bulunduğu yüzey kalıp için hazırlanmadan yapılan kalıp alma işlemlerinde izin bozulması oldukça kuvvetli bir ihtimaldir. Bu yüzden kar üzerinde, tozlu yüzeylerde veya çamur üzerinde bulunan izlerde ilk olarak mutlaka sertleştirici madde iz üzerine uygulanmalıdır.

b)Kalıp malzemesi (Dental stone) kesinlikle direkt olarak izin üzerine uygulanmamalıdır. Sert bir şekilde izin üzerine boşaltılan kalıp alma malzemesi izin yıpranmasına sebep olmaktadır.

c)Kalıp malzemesi izin üzerine döküldükten sonra kaldırılması için en az 30 dakika beklenmeli, daha sonra kalıp nazik bir şekilde alttan ince bir bıçak veya benzeri bir araç ile desteklenerek kaldırılmalıdır. Kalıp en az 24 saat beklemeden temizlenmemeli ve paketlenmemelidir.

d)Kalıp malzemesi kurumadan üzerine genel bilgiler sivri ve sert bir cisimle kısaca kaydedilmelidir.

e)Olay yerinde tek hat üzerinde devam eden ayakkabı izlerinden sadece birini kalıplamak yeterli olmayabilir. Bu yüzden, her bir taraf için (sağ ve sol) en iyi oluşmuş izler seçilerek en az üçer kalıp hazırlanmalıdır.

f)İçine su dolmuş bir ayakkabı izi kalıplanabilir. Bunun için uygulanması gereken yöntem toz kalıp malzemesinin izin üzerinde bulunan su birikintisinin içerisine yavaşyavaş ve uygun kalıp malzemesi kıvamına gelene kadar serpilmesidir. Yöntemin uygulanmasında su yüzeyindeki yabancı maddeleri alınmasına ve çerçevenin genişçe yerleştirilmesine dikkat edilmelidir.

Olay yerinde bulunan negatif bir iz için yapılması gereken işlemlerden sonuncusu olan kalıp alma işlemi tamamlandıktan sonra geriye bu kalıbın laboratuara intikal ettirilmesi  kalmaktadır. Bu işlemin ayrıntılarını da ayrı bir bölümde ele alacağız.

5.2.2. Pozitif Ayakkabı İzleri:  Yüzeyin üzerinde oluşmuş ayakkabı izleridir. Ayakkabı tabanında bulunan yabancı maddelerin (yağ, toz, kan, boya v.s) yüzeye transferi sonucu oluşan izlerdir. Genelde düz yüzeylerde oluşan bu izlerden bir bölümünü kolayca fark etmek mümkündür (ayakkabı tabanına yapışmış kan, boya gibi renkli maddelerin oluşturduğu izleri), ancak ayakkabı tabanına yapışmış toz, yağ gibi maddelerle oluşmuş ayakkabı izlerinin veya kan ile oluşup kuruyarak fark edilemez hale gelmiş ayakkabı izlerinin görünür hale gelebilmesi için  birtakım yöntemlerin uygulanması gerekir.

İlk bakışta fark edilemeyen, görülüp tespit edilmesi için özel çalışmalar yapılması gereken izler konusunda büyük ölçüde eksiklik yaşanmaktadır. Oysa ki bu izler kapalı bir olay yerinde oluşma ihtimali en yüksek ayakkabı izleridir. Daha öncede belirttiğimiz gibi olay yeri inceleme uzmanlarının bu konudaki bilgi ve inanç eksiklikleri olay yerlerinden laboratuara intikal ettirilebilecek ayakkabı izi miktarını oldukça düşürmektedir. Örneğin cinayet olaylarında sıkça rastlanabilecek ayakkabı izi türlerinden olan kanlı ayakkabı izlerinin büyük bölümü olay yerlerinde ilk göründükleri halleri ile değerlendirilemez fikrini uyandırsalar da (hatta hiç görünmüyorlarsa dahi olsa)  uygulanacak birtakım kimyasal yöntemlerle geliştirilerek oldukça iyi sonuçlar elde edilmesine uygun hale gelirler.

Pozitif ayakkabı izleri olay yerlerinde genelde zeminde bulunurlar ancak olay yerlerinde bulunan ve zanlının basmış olabileceği tüm parçalar üzerinde bu tür izlere rastlanır. Örneğin olay yerlerindeki kırık cam parçalarında (anormal yollarla olay yerlerine girişte zanlılar camları kırarken ayakkabı izi bırakabilirler), kağıt parçalarında, deri eşyalar üzerinde, kumaşlar üzerinde, duvarlarda ve kapılarda izler bulunabilir. Eğer bu şekilde bir izin varlığı söz konusu ise ilk olarak izin üzerinde bulunduğu parçanınlaboratuvara intikal ettirilme ihtimali değerlendirilmelidir. Örneğin bir kağıt parçası, kumaş yada deri üzerinde bulunan bir ayakkabı izi kolaylıkla laboratuvara intikal ettirilebilir. 

Bu tür izler olay yerlerinde kolayca fark edilemeyen izler olduğundan ortaya çıkartılabilmeleri ve tespit edilmeleri için, öncelikle inceleme yapılacak ortamın karartılarak, iz bulunabileceği düşünülen yüzeylere yatay ışık verilmesi gerekir. Işık kaynağı olarak beyaz ve yüksek voltajlı bir el feneri veya projektör  kullanılabilir. Karanlık ortamda yüzeye verilen yatay ışık ilk bakışta görülemeyen izleri görülür hale getirir. Ayrıca yukarıda da belirtildiği gibi kanla oluşmuş, kısmen görünen yada hiç görünmeyen ayakkabı izlerinin değerlendirilebilir hale getirilmesi için olay yerinde uygulanabilecek kimyasal yöntemler (luminol, L.C.V. v.s) öncelikle uygulanmalıdır. Ancak kimyasal yöntemlerin uygulanmasında tüm prosedür hassasiyetle takip edilmelidir, çünkü kullanılan kimyasal maddelerin yanlış uygulanmaları izlerin tahrip olmasına sebebiyet verebilir.  Ayrıca izlerin üzerinde bulunduğu yada bulunma ihtimali olan parçanın alınıp laboratuara intikal ettirilme imkanı mutlaka değerlendirilerek  laboratuvar ortamında uygulanacak kimyasal yöntemlerle hiç görünmeyen bir ayakkabı izinin görünür hale getirilebileceği unutulmamalıdır. Bu yöntemlerin uygulanması hususunda, olay yerinin incelenmesi esnasında yaşanabilecek bir sıkıntıda mutlaka laboratuvar uzmanları ile irtibat kurulmalı gerekirse bir iz incelemeleri uzmanının olay yerine intikali sağlanmalıdır.

Bu şekilde görünür hale getirilen izlerin, uygun yöntemler kullanılarak (bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak anlatılacaktır) fotoğrafları çekildikten sonra olay yerinden alınmaları gerekir. İzlerin olay yerinden alınmalarında izin kaynağına ve yüzeyin durumuna göre uygulanabilecek farklı yöntemler olmakla birlikte öncelikle izin üzerinde bulunduğu parçanın laboratuvara intikal ettirilmesi hedeflenmelidir.

İzin üzerinde bulunduğu parçanın laboratuvara intikal ettirilmesinin mümkün olmadığı durumlarda uygulanacak belirli yöntemlerle izlerin taşınabilir ve muhafaza edilebilir birtakım materyaller üzerine intikal ettirilmesi gerekir. Özellikle kuru olarak oluşmuş tozlu   izlerin aranmasında ve  olay yerinden alınmasında kullanılacak en yaygın ve başarılı yöntem elektrostatik yöntemidir ve doğru olarak uygulandığında çok başarılı sonuçlar verir. Bunun dışında,  ıslak olarak oluşmuş ancak daha sonra kurumuş ve parmak izi tozu ile geliştirilmiş ayakkabı izlerinin tespitinde yapışkan ve jöleli folyelerin kullanımı da bir diğer başarılı ve yaygın yöntemdir. Ancak bu yöntem uygulanmadan önce mutlaka elektrostatik yöntemi denenmelidir, eğer sonuç başarılı olmazsa zaten ize zarar verilmeyeceğinden tekrar folyelere dönüş yapılabilir.  

Elektrostatik yöntemi uyguladığı elektrik akımı sayesinde ayakkabı izini oluşturan toz ve kir zerreciklerinin bir film üzerine aktardığından tüm tozlu izlerin tespitinde yüzey sıkıntısı yaşanmadan kullanılabilir. Yani bu yöntem sayesinde gözenekli veya gözeneksiz yüzeylerde oluşmuş tüm kuru izler tespit edilebilir. Bu  yöntem sayesinde düz ve gözeneksiz zeminlerdeki izler yanında, halı, kilim, döşemeler ve kumaşlar gibi gözenekli yüzeyler üzerinde bulunan izlerin tespiti oldukça kolaylaşır.

Jöleli folyelerin kullanımı elektrostatik yöntemine göre  daha kolaydır. Ancak yüzeye ve izin durumuna göre kullanım alanları farklıdır. Genelde elektrostatik yönteminin kullanılamadığı durumlarda kullanılırlar.

 Belirtilen şekillerde elde edilen izlerin laboratuvara intikal ettirilmesinde uygulanması gereken ayrıntılara daha sonraki bölümlerde değinilecektir.

5.3.Olay Yerinde Bulunan Ayakkabı İzlerinin Fotoğraflanması

Fotoğraf çekimi, olay yeri inceleme prosedürü içerisinde kayıt ve belgelendirme açısından önemli bir aşamadır. Ancak  ayakkabı izleri açısından olay yerinde çekilen fotoğraflar bizzat karşılaştırma işlemlerinde kullanıldığından  ayakkabı izlerinin fotoğraflanmasında dikkat edilmesi gereken farklı özellikler vardır. Örneğin olay yerinde çekilen bir silah fotoğrafından laboratuar incelemesinde bir fayda sağlanamayacak olmasına rağmen ayakkabı izi fotoğraflarından inceleme yapılması mümkündür. Bu yüzden ayakkabı izleri açısından doğru çekilmiş bir fotoğrafın önemi büyüktür ve bu doğrultuda laboratuvar uzmanlarının olay yeri inceleme uzmanlarından oldukça ayrıntılı beklentileri vardır.

Olay yerinde bir ayakkabı izi bulunduğunda izin tespiti adına yapılacak ilk işlem izin fotoğrafını çekmektir. Doğru bir fotoğraf, izin tespiti, paketlenmesi yadalaboratuvara intikal ettirilmesi esnasında yapılabilecek hatalar sonucunda ize gelebilecek bir zararın olumsuz neticelerini ortadan kaldıracaktır. Bu yüzden ayakkabı izlerinin doğru fotoğraflanması, hassas deliller olan izlerin korunması için de önemli bir araçtır.

5.3.1.Fotoğrafların çekiminde kullanılacak malzemeler ve bu malzemelerin kullanımına  dair özellikler: 

            Fotoğraf Makinesi: Üzerinden inceleme yapılacak başarılı fotoğrafların çekilebilmesi için dijital fotoğraf makineleri yerine daha çok ayrıntı verme imkanı olan, elle odaklama yapılabilen zoom lensli, 35mm. refleks fotoğraf makineleri  kullanılmalıdır. Ancak dijital makineler gelişen  teknoloji ile birlikte zamanla refleks makineler kalitesinde fotoğraf çekimine uygun hale gelebilir ama şu durumda olay yerinin belgelenmesi ayakkabı izlerinin olay yerindeki konumlarının ortaya konulması amacıyla kullanılabilir.

            Film: Üzerinden inceleme yapılacak kalitede bir fotoğraf çekiminde genel olarak 400 ISO değerinde renkli normal fotoğraf filmi tercih edilmelidir. Işık oranının yetersiz olması durumunda ise ISO oranı düşürülebilir. Ancak kesinlikle normal fotoğraf filmi dışında filmler kullanılmamalıdır.

            Üçayak (tripot): Fotoğraf çekimi esnasında titremeyi engellemek ve tam olarak dik açı ile bir fotoğraf çekmek için çekimlerde mutlaka üçayak kullanılmalıdır. Eğimli yüzeylerde üçayağın izin üzerine dik açı ile yerleşmesine dikkat edilmelidir.

            Ölçek: Çekilen bir fotoğrafın delil niteliği kazanabilmesi için en önemli gerekliliklerden olan ölçek kullanımı aynı zamanda daha sonra fotoğrafın izin gerçek boyutlarında büyütülmesi esnasında da kullanılacaktır. Ayakkabı izlerinin fotoğraflanması esnasında kullanılacak ölçekler normal olay yeri fotoğraflamasında kullanılan ölçekler olmakla birlikte L şeklinde olan ölçekler izin hem enini hem boyunu göstereceğinden  tercih edilmelidir. Birtakım ölçekler üzerinde hem milimetre hem inc türünden ölçü birimi bulunmaktadır, bu tür ölçeklerde fotoğrafta milimetre tarafının görülmesine dikkat edilmelidir.

           Örtü: Gün ışığında yapılacak çekimlerde istenmeyen gölgelerin ve fazla ışığın engellenerek uygun ışıklandırmanın (yatay ışık) sağlanabilmesi için koyu renkli bir örtü kullanılmalıdır.

            Olay yerinde bulunan ayakkabı izlerinin fotoğraflanmasında takip edilecek prosedürü kalıcı olması ve kolayca hatırlanması bakımından 3+3 KURALI adını verdiğimiz bir kural ile ifade edebiliriz. Bu  kural içeriğinde üç adet çekim özelliği üç adet de fotoğraf türü vardır.

           5.3.2.Çekim Özellikleri

            Ölçek Kullanımı: Yukarıda da belirtildiği gibi çekilecek fotoğraflarda ölçek kullanım vazgeçilmez bir gerekliliktir. Bilhassa üç boyutlu izlerin fotoğraflanmasında ölçek mutlaka izin derinliğine yerleştirilmeli ve ize paralel olarak paralel konumlandırılmalıdır.

            Çekim Açısı ve Netlik Ayarı: Fotoğraflar mutlaka dik açı ile çekilmelidir. Üçayak kullanımı esnasında bu hususun uygulanması göz ardı edilmemelidir. Fotoğrafların netlik ayarının elle yapılması daha sağlıklı sonuçlar vermektedir. Netleme izin merkezine yapılmalı, ölçeğe yada izin uç noktalarına yapılmamalıdır. Her çekim için netlik ayarı tekrar kontrol edilmelidir.

            Işıklandırma: Çekilecek fotoğraflarda izin karakteristik özelliklerinin görülebilmesi için mutlaka uygun ışıklandırma şartları sağlanmalıdır. Çekilecek fotoğraflarda iz üzerine farklı açılarda verilecek  yatay ışık izin farklı birtakım özelliklerinin ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Çekim esnasında parlama yapabilecek yüzeylerde makine üzerine bağlı flaş ile yada dik açılı ışık kaynakları ile iz üzerine ışık vererek parlamaya sebep olunmamalıdır. Normal gün ışığında çekilecek fotoğraflarda istenmeyen gölgeleri önlemek ve ayrıntıları yeterince ortaya çıkartabilmek için mutlaka gün ışığını kesecek bir örtüden faydalanılmalıdır. 

            5.3.3.Çekilecek Fotoğraflar

             İzin  Olay Yerindeki Konumu: Bu fotoğrafta izin olay yerinde nerede bulunduğu, ize olay yerinde verilen delil numarası ile birilikte geniş bir açı ile gösterilmelidir. Bu fotoğrafta amaç, izin olay yerinde nasıl ve ne tür bir zemin üzerinde oluştuğu hakkında bir fikir vermektir.

             İzin Genel Görünümü: Bu fotoğrafta ayakkabı izinin tamamı tek bir fotoğraf karesine yerleşecek şekilde bir görüntü elde edilmelidir.

             İzin Ayrıntılı Görünümü: Bu kategoride birden çok fotoğraf çekilmelidir. İzin topuk kısmı ve ön kısmı ayrı ayrı yakın plandan çekilmelidir. Bu kategoride çekilen fotoğraflar mukayese işlemlerine esas teşkil edeceğinden yukarıda belirtilen özelliklere büyük hassasiyet gösterilmeli ve fazla miktarda çekim yapılmalıdır.

5.4.Olay Yerinde Tespit Edilen Ayakkabı İzlerinin Laboratuara İntikal Ettirilmesi

                  Başarılı bir ayakkabı izi incelemesinde en önemli aşamalardan olan olay yeri  incelemesini  tamamladıktan sonra elde edilen izlerin laboratuvara intikal ettirilmesi esnasında yapılan hatalar da ayakkabı izlerinin değerlendirilebilirlik oranlarını oldukça düşürmektedir. Olay yerinden elde edilen bir izin laboratuvara intikal ettirilmesi esnasında genel olarak uygulanması gereken prosedürü şu şekilde özetleyebiliriz:

             Ayakkabı İzi Fotoğrafları: Fotoğrafların yapılan baskıları ile birlikte mutlaka orijinal filmleri de laboratuvara intikal ettirilmelidir. Her fotoğrafın nereden çekildiği fotoğrafların arkalarına not olarak yazılmalıdır.

             İzin Üzerinde Bulunduğu Yüzey: Daha öncede belirttiğimiz gibi eğer iz taşınabilir yada bulunduğu yerden alınabilir bir yüzey üzerinde ise mutlaka bu yüzeyin kendisi laboratuvara intikal ettirilmelidir. Bundaki amaç bazı izlerin laboratuvar ortamında daha geliştirilebilir ve değerlendirilebilir hale getirilebilecek olmasıdır. Örneğin kanlı bir ayakkabı izi olay yerinde bulunduğunda çok zayıf olabilir ancak laboratuvarda uygulanacak geliştirme yöntemleri ile daha belirgin hale getirilebilir. Böyle bir yüzeylaboratuvara intikal ettirilmek üzere paketlenmeden önce mutlaka izin kuru olmasına dikkat edilmelidir. Bunun için kan, yağ, boya gibi sıvı maddelerle oluşmuş ayakkabı izlerinde mutlaka izin oda sıcaklığında kurutulması ve daha sonra kağıt bir ambalaja, temas etmeyecek ve kıvrılmayacak şekilde tespit edilerek gönderilmesi gerekir.

            Elektrostatik Cihazı İle Tespit Edilmiş İzler: Bu yöntem tozlu izlerin tespit edilmesinde kullanılan bir yöntem olduğu için elde edilen izlerin yanlış bir müdahale ve temas ile bozulmaları olasıdır. Bu yüzden elektrostatik cihazı ile tespit edilen izler yatay ışık altında belirgin hale getirilerek fotoğraflanmalı, izin bulunduğu yüzey temas etmeyecek şekilde karton bir kutu içerisinde paketlenerek, fotoğraflarla birlikte laboratuara intikal ettirilmelidir.

            Folyeler İle Tespit Edilmiş İzler: Olay yerinde bulunan ayakkabı izlerinin jöleli yada yapışkan folyeler ile tespiti yapılmışsa mutlaka folyenin kendisilaboratuvara intikal ettirilmelidir. Zaman zaman sadece folyenin fotoğrafının gönderildiği olaylar olmaktadır ancak sağlıklı bir inceleme için bu yeterli olmamaktadır.

             Kalıplar:  Olay yerinde bulunan bir iz dişçi alçısı ile kalıba alınmışsa mutlaka 24 saat kurutulduktan sonra kağıt bir ambalaj ile paketlenmeli ve temizlenmedenlaboratuvara intikal ettirilmelidir.

             Tüm bu işlemler genel olarak delillerin laboratuvara intikal ettirilmesi için uyulması gereken kurallar ile birlikte tatbik edilmelidir.

 6.SONUÇ VE DEĞERLENDİRME:

                 Çalışmamız içerisinde ortaya koymaya çalıştığımız gibi, ayakkabı izleri konusunda yukarıda belirttiğimiz sıkıntıların aşılması ve bu delillerin değerinin tam olarak anlaşılması halinde suç soruşturması esnasında hem kolluk kuvvetlerine hem de yargıya katkı sağlayacak önemli bir delil türünün kullanımı artacaktır. Bu konuda ortaya konulabilecek ilk ve en önemli çözüm önerisi, eğitim eksikliğinin giderilmesidir.

                  Kriminal Polis Laboratuvarları, ‘Dünyanın en iyi kriminal laboratuvarı olma’ hedefi doğrultusunda   ‘Ayakkabı İzleri’ konusunda uzman ve asistan personelini dünyanın en iyi uzmanı (W.BODZİAC) tarafından eğitime tabi tutmuştur. Bundan sonraki süreç bu eğitim esnasında elde edilen bilgilerin paylaşımının sağlanması doğrultusunda olacaktır. Yazımız, bu eğitimin küçük bir bölümünü oluşturacak olup bilgi paylaşımının ilk aşamasını teşkil etmeyi amaçlamaktadır. Bilgi paylaşımının ikinci aşamasında ise ‘Ayakkabı ve Araç Lastik İzleri’  hakkında K.P.L. nin (Kriminal Polis Laboratuvarları) ayrıntılı bir kitapçık yayınlayarak eğitim konusunda büyük bir adım atacağını da buradan belirtmeliyiz.

                  Ayrıca K.P.L. ile olay yeri inceleme birimleri arasında eksiksiz bir koordinasyon sağlanması ayakkabı izlerinin değerlendirilebilmesi için vazgeçilemez bir gerekliliktir. İletişim teknolojilerinin teşkilatımız tarafından  en üst seviyede kullanılabildiği günümüz şartlarında ayakkabı izleri yada herhangi bir başka delil türü ile alakalı olarak yaşanan bir sıkıntıda yada hissedilen bir bilgi eksikliğinin giderilmesi için K.P.L ile irtibat kurmaktan çekinilmemelidir.

                  Tabi ki, bu konuda sadece ayakkabı izleri ile ilgili olarak değil tüm suç soruşturma prosedürü hakkında, bilhassa olay yerlerinde meydana gelen yanlış ve görevsiz müdahalelerin ortadan kaldırılması hususunda eğitim çalışmalarına ağırlık verilmelidir.

              KAYNAKLAR:

            BODZİAK, W. (2001). ‘Detection, Recovery and Examination of Footwear Impression Evidence.’ Kurs                                                      

                                                      Notları  Türkiye- Ankara,  Aralık 3-7

              BODZİAK, W. (1995). ‘Footwear Impression Evidence’. U.S.A.- Boston : CRC  Press

              BÜKER, H.,(2000).       ‘İz Delillerinin Ambalajlanması ve Paketlenmesi Ders Notları’.  Ankara: Kriminal                        

                                                     Polis Laboratuarları İz İnc. Şb. Md. Dökümanları

              CASSIDY, M. (1995).   ‘Footwear Identification’. U.S.A Washington D,C,: Lightning Powder Company

              HILDERBRAND, D.,S.,(1999). ‘Footwear, The Missed Evidence’. U.S.A. Arizona: Staggs Publishing