AB Uyum Müktesebatı Çerçevesinde Sivil Toplum Örgütleri

                                                                                                        Naciye EKMEKÇİBAŞI

                                                                                                       1.Sınıf Emniyet Müdürü

                                                                                                       Güvenlik Daire Başkanı

KOPENHAG KRİTERLERİ: 22 Haziran 1993 tarihinde yapılan Kopenhag Zirvesi’nde, Avrupa Konseyi, Avrupa Birliği’nin genişlemesinin Merkezi Doğu Avrupa Ülkelerini kapsayacağını kabul etmiş ve aynı zamanda adaylık için başvuruda bulunan ülkelerin tam üyeliğe kabul edilmeden önce karşılaması gereken kriterleri de belirtmiştir. Bu kriterler siyasi, ekonomik ve topluluk mevzuatının benimsenmesi olmak üzere üç grupta toplanmıştır. Ayrıca Avrupa Konseyi İnsan Hakları Sözleşmesinin tüm maddeleri ile çekincesiz kabul edilmiş olması, Avrupa Konseyi Çocuk Hakları Sözleşmesinin kabul edilmiş olması gibi özellikler dikkate alınmaktadır. Ancak, bu ilkelerin varlığı tek başına yeterli olmamakta, aynı zamanda kesintisiz uygulanıyor olması gerekmektedir. 

MUKAYESELİ MEVZUAT DEĞERLENDİRMESİ: Mevzuat mukayesesi yapabilmek için siyasi kriterler ve toplulukta uygulanmakta olan mevzuatın bilinmesi ile genel kabul görenAvrupa Konseyi İnsan Hakları Sözleşmesi gibi genel esaslara göz atmak yararlı olacaktır.

Bu çerçevede; özellikle Avrupa Konseyi İnsan Hakları Sözleşmesinin 10/2 ve 11/2 maddeleri, Anayasamızın 26. maddesindeki İfade hürriyeti, 33. maddesindeki Dernek Kurma hürriyeti ve 34. maddesindeki Toplantı Gösteri hürriyetini ifade eden hükümler açısından ele alındığında  herhangi bir farklılık olmadığı gözlenecektir.

Nitekim,  Avrupa Konseyi İnsan Hakları Sözleşmesinin 10/2 ve 11/2 maddeleri “devletin ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğünü” esas alan hükümler içermektedir. Ayrıca genel sağlık, genel ahlak gibi kriterleri benimseyerek yasal sınırlamalar getirilebileceği, söz konusu hükümlerde de aynen ifade edilmektedir.

Ülke yasaları açısından konu ele alındığında ise ülkemiz mevzuatının, gerek şekil ve şartların düzenlenmesinde,  gerekse  getirdiği yasal zorunluluklarda, diğer ülke yasaları açısından pek farklı olmadığı rahatlıkla gözlenebilecektir.

Bu nedenlerle; suç alt yapısını hazırlayacak, suçu kışkırtacak, kamu düzenini bozacak şekilde kullanılabilecek temel hak ve hürriyet dahi olsa, Anayasanın 14 . maddesinde temel hak ve hürriyetlerin kısıtlandığı,

“Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri, Devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğünü  bozmayı ve insan haklarına dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.  Anayasanın hükümlerinden hiçbiri, Devlete veya kişilere Anayasayla tanınan temel hak ve hürriyetlerin yok edilmesini veya daha geniş sınırlandırılmasını amaçlayan bir faaliyette bulunmayı mümkün kılacak şekilde yorumlanamaz…”  hükmü bazında hareket etmekte görülen toplumsal fayda tartışılamaz.

Gerçekten de, bazı AB ülkelerinde sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinde şekil ve şartlar ile yasal zorunluluklar konularında benzer anayasal/yasal/idari hükümler mevcuttur. Bu bakımlardan konuyu Avrupa ülkeleri bazında ele almakta fayda mülahaza edilmektedir.

Finlandiya: Anayasa genel hatlarıyla herkesin dernek kurma, bir derneğe üye olma ve faaliyetlerine katılma özgürlüğü bulunduğu hükmünü getirmektedir. Bunun yanında Finlandiya dernekler kanununa göre kısmen veya tamamen askeri amaçlar taşıyacağı değerlendirilen derneklerin kurulması yasaklanabilmektedir.

Almanya: Alman hukukunda sivil toplum örgütlerinin faaliyetleri ve bu faaliyetlere getirilebilecek sınırlamalar, örgütlenme özgürlüğü ve derneklere ilişkin mevzuat çerçevesinde düzenlenmektedir. Alman Anayasası’nın 9’ncu maddesine göre, amaçları ve faaliyetleri ceza yasalarına, anayasal düzene ve hakların anlaşması düşüncesine aykırı düşen teşekküller yasaktır. Dernekler Kanununun kapsamına, anayasanın 21’nci maddesinde düzenlenen siyasi partiler, federal meclisin ve eyalet meclislerinin fraksiyonları ile dini cemaatler haricindeki her türlü teşekkül girmektedir. Dernekler kanunu uyarınca, bir derneğin yasaklanması konusundaki yetki, yasaklanacak dernek federal düzeyde faaliyet gösteriyorsa Federal İçişleri Bakanlığına, eyalet düzeyinde faaliyet gösteriyorsa eyalet makamlarına aittir.

Derneğin yasaklanması sonuçları özetle, dernek malvarlığına el konulması, belli koşullarla mal varlığının müsaderesi, derneği ait yerlerin aranması, dernek üyelerinin soruşturulması ve aranması, kapatılan derneğin devamı niteliğindeki derneklerin kurulması, yasaklanmış derneğin sembollerinin kullanılması yasağı olarak sayılabilir.

Dernekler Kanunu’nun 14’ncu maddesine göre üyeleri veya yöneticilerinin tamamı veya çoğunluğu yabancı olan ve Alman hukukuna tabi olarak Almanya’da kurulmuş bulunan dernekler “Yabancı dernekler” yurt dışında yerleşik bulunan, ancak organizasyonu ve faaliyeti federal Almanya’ya uzanan derneklere ise “yabancı uyruklu dernekler” adı verilmektedir. Bu iki tür dernek, politik faaliyetlerinin Federal Almanya Cumhuriyeti’nin iç ve dış güvenliğini, kamu düzenini veya sair önemli menfaatlerini tehlikeye düşürmesi sebepleriyle de yasaklanabilmektedir veya belli işlemler veya kişilerle sınırlı faaliyetler yasağı konulması mümkündür.

Dernekler hakkında verilmiş herhangi bir yasak kararına aykırılık Dernekler Kanunu’nun 20’nci maddesi ve Alman Ceza Kanunu’nun 84 ila 87 maddelerinde suç olarak düzenlenmiştir. Bu hükümlerle yasaklanmış dernek, parti veya her türlü teşekkülü ve bunların devamı niteliğindeki oluşumların liderliğini yürütmek, örgütsel hedef ve amaçlarını sürdürmek, bu tür kuruluşlara üye olmak, desteklemek, bunların propaganda malzemelerini hazırlamak yaymak, yaymak amacıyla elde bulundurmak, sembollerini kullanmak fiilleri cezalandırılmaktadır.

Hollanda: Dernek veya vakıf kurma hakkı Anayasanın 8. maddesinde düzenlenmiş olup, maddede söz konusu hakkın, kamu düzeni menfaati gerekçesiyle kanun ile sınırlandırılabileceği hükme bağlanmaktadır.

İngiltere: İngiltere’de sivil toplum örgütlerini düzenleyen özel bir kanun bulunmamaktadır. Öte yandan, bazı kanunlarda çeşitli sivil toplum örgütlerinin faaliyetlerinin düzenleyen hükümler bulunmamaktadır.

İtalya: Bu konuyla ilgili olarak, anayasanın dernek kurma hakkına dair 18. maddesi ve Medeni Kanunun “Kabul edilmeyen birlik ve komiteler” hakkındaki 36. maddesi bulunmaktadır.

Portekiz: Sivil Toplum Örgütleri de anayasanın 46. maddesinde düzenlenmiştir. Dernekler, yasadışı faaliyetlerde bulunmadıkları sürece faaliyetleri askıya alınamaz. Faşist ideolojiyi taşıyan, askeri içerikli dernekler kurulamaz.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME: Ülkemizde yaklaşık 80.000 civarında dernek tüzel kişiliği altında ve 5.000 civarında vakıf tüzel kiişiliği altında sivil toplum örgütlenmesi (STÖ) mevcuttur. Ülkemizde bulunan sivil toplum örgütlerinin, sayılarının bu kadar fazla olmasına rağmen, yurtdışında, diğer ülke sivil toplum örgütlerinin (NGO-Non Govermental Organization)  gösterdiği şekilde ve amaçta örgütlenemediği bir gerçektir.

Sivil Toplum Örgütleri özellikle AB’ne girme sürecinde olan ülkemiz için varolan önemlerini daha da artırmaktadır. Sivil Toplum Örgütlerinin halen mevcut mevzuat hükümlerini gerçekleştirecekleri faaliyetler açısından yeterli bir düzeyde görmedikleri ve bulundukları şartları kabullenmeme eğilimi gösterdikleri bu örgütlerce hemen her ortamda dile getirilmektedir

STÖ’nin özellikle kısa adı ECOSOC olan BM’e bağlı Ekonomik ve Sosyal Konseye müracaatlarının sağlanarak NGO statüsünü kazanmalarına gayret sarf edilmesi gerektiği, bunun için de STÖ’nün bilgilendirilmeleri gerektiği önem arz eden bir husustur.

BM’e temsilci gönderme, konferanslara ve toplantılara katılabilme, alt organlarda konuşabilme, yazılı görüş sunma gibi hakların verilmesi hususları, önemli diğer konulardır. Bu imkanlar noktasında, ülkemizdeki STÖ’nin bilgilendirilmesi suretiyle milli menfaatlerimiz doğrultusunda değerlendirilmesinde fayda mülahaza edilmektedir.

Bu çerçevede, Ekonomik ve Sosyal Konseyin; sağlık, daha yüksek yaşam standardı, insan hakları ve kültür gibi alanlarda faaliyet gösteren STÖ olma şartını aradığı, müracaatta bulunan STÖ’nün en az 2 yıl faaliyet göstermesi ve talebin ülkesi tarafından onaylanması gerektiği, son müracaat tarihin her yılın 1 Haziran’ı olduğu ifade edilerek ülkemizdeki STÖ’nin bu imtiyazdan yararlanması ve bu konuda bilgilendirilmeleri önem arz eden hususlardandır.