OĞUZLARIN ANADOLU’DA
DERGAHLARI
|
|
Yunus KOÇAK[*] |
Osmanlı İmparatorluğunun Sınırları içinde, İstanbul içi hariç 367 dergah bulunmaktadır. Bu yazımızda 30 kadar dergahtan bahsediyoruz.
Dergahlar Devletlü Padişahın emriyle kurulur. Devletlü Padişahımız Küffar üstüne harp için azmi diyar etmeden. Dergahın Babasına veya halife babasına, şeyhine sorar. Bu harbe katılım olarak ( Eğitimi yapılmış Tığ taber kullanmaya hazır ne kadar eren vereceği,) Kaç batman un, bulgur, kürü üzüm, et, yağ , peynir yun yapağa, semerle at, eşek , katır, deve. sığır, koyun manda,(yiyecek, binecek)ne kadar katılımda bulunacağını sorar.Dede. Baba. Halife baba ve Şeyh her sene böyle soruları cevaplamaya hazırlıklıdır. İstendiğinde toplar sevk eder.
Dergaha gelip de kayıt olmak için bazı şartların olması gerekir. Herkes kayıt olamaz.Bektaşi Dede Babasının, Yeniçeri Ağasının. Padişah nazırlarının müşterek yapılanları ve Halife Padişahın o talimatı uygulama Emri Fermanına uygun olan kayıt olur. Kayıtlının askerliği ve vergisi yoktur.
Her dergahın çevresinde Oğuz Türkmen Aşiretlerinin yerleştirildiği, iskan edildiği, sürgünde hangi dergahın, vergi alanına girdiği, merkezi hükümetin ilgili erkanı tarafından bilinmektedir.
Fakirin bu incelemelerimden Oğuz soylarımızın, şu anda bile, nerden geldiklerini, nereye yerleştiklerini, nereden nerelere iskan edildiklerini, Kuyudadı Kadimlerinden, Defteri Hakanilerden, Atiklerden, hazırladığım yazıların ileriki sayılarında yerli yerinde bulunacaktır.
Her Dergahın geliri
için vakıf vardır.Bazı Dergah gelirini, kendi Dervişlerinin ürettiği mahsüllerin
geliri ile karşılar.Devlete vergi imtiyazı vardır.
Kızıldeli (1310-1402)
veya namı diğeri Seyit Ali Sultan Babağan kolu’na göre Yol Evladıdır. Çelebiyan
kolu’na göre Hacı Bektaşi Veli’nin bel evladıdır. (Kızıl Deli - Seyit Ali
Sultan) Anadolu’da ve Balkanlar’da çalışmalar yaparak Oğuz Türklerini
yerleştirmiş. Rum ve Ermenileri Müslüman ederek kardeşlik müessesesini kurmuş
ve Dimitoka’ya dergahını kurarak Sultan Orhan’ın beğenisini kazanmış, Yeniçeri
Ocağını ilk olarak Hacı Bektaş Adına dualayarak kılık kıyafetini tefriş etmiş.
Ocağın temelinden dolayı Yeniçeriler Hacı Bektaş Dergahına bağlı kalmışlardır.
Ayrıca Kızıl Deli sultan.1. Murat’ın taktirini, hayranlığını ve bağlılığını
kazanmıştır. Balkanlarda Oğuz Türkleri
Dimitoka dergahı piri olan Kızıl
Deli’ye bağlıdırlar.
Musa Çelebi
zamanında Osmanlıoğulları devleti Kızıldeli Dergahı’na müsellem vakıf arazi
bağlamış. Dergahın mütevellisi bu gelirleri yerli yerine toplatır, harcamalar
yapar. (Edirne defterlerinde kayıtlıdır. M. 1412, H. 815)
Kızıldeli Sultan vakfı
arazisinin, hiç kimse müdahale etmeden, Dergah mütevellisinin padişah
değişiminde beratını getirip yenilemesi hakkında berat, H. 1015, M. 1641.
Soyunun elindeki
Vakıfların tasarrufunun kullanılması vakfın karışıklığının giderilmesi hakkında
padişah fermanları mevcuttur. H. 1177, M. 1764 tarihli Kuyudu Kadimeler.
Hacı Bektaş-ı Veli
dergahı vakfının Seyyid Sunullah Çelebi tarafından yürütülmesi. 3 Selim, M.
1789, H. 1203 tarihli farman ile mevcuttur, kayıtlıdır.
Anadolu’daki
Bektaş-ı dergahlarının vakfının
İstanbul padişahının istediği bir şekilde (Şeref ve yüce şanıyla) yürütülmesi
için padişah fermanları. 2 Mahmut’un verdiği övünme beratı (H. 1224, M. 1809.
Yine 2. Mahmut’un H. 1226 ve M. 1811 emirleri) mevcuttur.
Karahüyük Dergahı
çevresindeki yerlerin yüce Pirini dergahının vakfı olduğu hakkında padişah 2.
Mahmut’un fermanı H. 1227, M. 1812 yine ayrıca başka yerlerde dergah kurulmasında, Yeriçeri Ağasının ( Erkanı
Harp nazırlığınının intası,Dede Babanın Rey ve himmeti gerekir.) dergah gelirlerinin Evkaf Umum Müdürlüğünün
denetimiyle yürütülmesi padişah fermanı
2. Mahmut 19 sefer 1232 M. 1816.
Abdal Musa
zaviyesinin vakfında bulunan bağ bahçe vergileri, öşürlü mezralar, köyler,
buralarda oturanların kazanç vergileri ile heybi pazarındaki dükkanlar,
sığırlar, inekler, hayvanlar, arı kovanları, gülbahçeleri vs. Zaviye’ye
vakfedilmiştir. (Bursa defterdarlığı’ndan eski evkaf 1049 sayfa numaradan
alınmıştır.)
Samit Dede Zaviyesi
arazisinde vergi mükelleflerinin vergilerinin verilmesi koşuluyla ocak
evlatlarının kullanabileceklerine ilişkin izin kayıtlıları mevcuttur. (Fatih
Sultan Mehmet döneminde Konya deftardarları defteri 564 nolu eski defterden
alınmıştır.)
Bulduk Dede Sultan Vakfı
ve öşürün onda birinin dergaha verilmesine, Seyyid Mahmut Oğullarına
vakfedilmesine Fatih Mehmet’in izni olduğuna, diğer kazançtan üçyüz akçeden
yukarısından belirli yüzde sığırdan bir diğer kazançtan üçyüz akçeden, altmış
koyundan yukarısından belirli yüzde akçe alınması kayıtlarda yazılıdır. Eski
Konya defterinden 920 no dan alınmıştır.
Aksu’daki Samit
Dede’nin kullandığı arazinin vergiden bağışık (muaf) tutulması konusunda 2.
Beyezıt’ın buyruğu. H. 892. M. 1489 ve 808 nolu Hüdavendigar defterinde
kayıtlıdır.
Abdal Ekimli Zaviyesinin
vergisinin ve öşür’ünün zaviye mütevellisinin tasarrufundan alınarak arazi
sahiblerine verilmesi 2. beyazıt dönemi 809 nolu karaman defterinde kayıtlıdır.
Seferihisar Köküm
Bucağında Seyyid Mahmut Zaviyesi Vakfını, Seyyid Mahmut evlatlarından Veli
Şeyh kullanmaktadır. Ondan alınarak padişah hükmü gereği tımar yasaları yoluyla
işletilmesi, H. 920, M. 1515 ve 376 nolu Hüdavendigar defterinde kayıtlıdır.
Şeyh Saltuk Zaviyesi
Vakfı arazisinin on bin dönüm yer, bağ ve Oyan Özü Çiftliği ve diğer zaviye
gelirlerinin bir kısmının zaviye gelirlerinden alınarak GANİ YAHYA PAŞA’ya
verilmesine ilişkin kayıtlar mevcut olup Kanuni Sultan Süleyman dönemi 740 nolu
Kütahya evkaf defterinde yazılıdır.
Şeyh Türkmen Zaviyesi
arazisinin (vakıf arazinin), Şeyh Vahşinin ölümünden sonra, kızının oğlu
İbrahim, Sultan Mehmet Han’a müracaat etmiş sonraki tarihlerde aynı soya bu
tekkenin vakfı kanuni döneminde verilmiştir, (740 nolu Kütahya evkaf defterinde
yazılıdır.)
Genç Abdallı Zaviyesinin
bu ocağa vakıf olarak çevreden bağ bahçe arazi verilmesi hakkında padişah
fermanı mevcuttur. (Kütahya evkaf defteri no 740’da yazılıdır.)
Şeyh Elvan Zaviyesi
vakfının yeniden bu ocağa verilmesi için Şeyh Elvan soyundan gelenlerin
padişaha müracaat ederek tekkenin evkaf gelirlerinin dedeleri ve babaları
döneminde olduğu gibi yine de kendilerine de verilmesini isterler. Kanunu S.S.
dönemidir. (740 nolu evkaf defterinde kayıtları mevcuttur. )
Balıncak Baba Zaviye
vakfının ocaktan soydan gelen evlatlarına verilmesine dair padişah fermanı
mevcuttur. Padişah arşivinin halka açılmasından sonra tarafımdan Tekke, Zaviye,
Dergah ve Vakıf gelir giderleri bölümünden alınmıştır. (Vakıf nameler böl.
belge 139. )
Kolu Açık Hacım
Sultan ocağına ait arazilerin çevredeki değirmenlerin çevrede yerleşmiş tüm
yerleşimdeki mükelleflerin gelirlerinin
belli bir payının ..... Bu ocak’a vakıf olarak verilmesine ilişkin kayıtlar
mevcuttur. (Vakıflar bölümü. Belge No.
140’dır. )
Abdal Ali
Zaviyesinde ki gelirlerden Dede Bal’nın çocuklarını vergiden bağışık (muaf)
tutulmasına ilişkin kayıtlar mecuttur.( Kanunu S. S. dönemi 464 nolu saruhan
defterinde yazılıdır.)
Aşık Paşa
Zaviyesine ait olan yerler ve.. Aharlar vergiden bağışık (muaf) olduğu, ayrıca
Karaca Kaya (Kaya şeyhi) Zaviyesinin Aşık Paşa Vakfından olduğu, bu
zaviyelerdeki şeyhlerin dervişlerin başı ise Kutubu Alem Çelebi Halife
Hazretleri Hacı Bektaş-I Veli torunlarından olduğu, Göksun Bucağında gelene
gidene hizmetlerinden dolayı Dulkadirlilerin eskiden beri uyguladığı zaviye
gelirlerine Osmanlı Sultanı Sultan Selim Han’da aynen uymuş ve devam ettirmiş
olduğu 735 nolu defterde kayıtlı olduğu, ayrıca aynı eserin 143 belgesinde
bahsedilmektedir. ???
Ayrıca bil umum Bektaşıyan Dergahlarına bağlı emlak ve arazinin zabtı sırasında Dimitoka kazasında Yatan Seyyid Ali, namı diğeri Kızıl Deli evlatlarına köylerin ve mezraların gelirleri ve öşürleri almalarına izin verilmiştir.
Ayrıca Tımır
Baba türbe tekke (zaviye)sinde binlerce köy ve mezra mükelleflerinin
vergileri bağlanmıştır. Tapu Kadostro Genel Müdürlüğünde bulunan 502 nolu
Edirne Evkaf defterinde daha çok geniş bilgiler mevcuttur.
Develi Dede Zaviyesi,
gelirleri ile Mümin Baba Dervişleri ve Hasköy’de Otman Baba Zaviyesi,
Akbat’ta Hacı Hasan Kışlası batısında kalan yerlerin tümü geniş bir
gelir külliyesi Otman Baba zaviyesine tapulu olup, zaviyeye kurban için gelen
koyunlara başkaları müdahale etmemeleri için ellerinde Padişah fermanı mevcut
olduğu 732 nolu paşa ili defterinde kayıtlıdır.
Akyazılı Baba
ve Kelikra Kalesinde Varnaya bağlı Sarısaltık Baba Zaviyesine çeşitli gelirler,
Padişah Fermanı ile bağlanmıştır. 300 nolu Silistri evkaf defterinde kayıtları
mevcuttur.
Musa Baba Zaviyesi
Hısnı Mansur’a bağlı mezraların Şeyh Süvar oğlu Ali beyin delaleti ve
himmetiyle tekkenin vakfı devam ettirilmiş gelene geçene yemek vermiş, gereken
yardımın yapılması için vergiden bağışlanmışlardır. (muaftır). H. 937, M. 1530
ve 1019 nolu Malatya evkaf defterinde yazılıdır.
Güzel Abdal Zaviyesi
vakıfı olarak verilen vakıf kullanım belgesinde Hısnı Mansur’a bağlı yerler
için köy ve mezralardan vergi payı almaları H. 967, M. 1559 ve 715 nolu Bozok
defterinde kayıtlıdır.
Şeyh Şami ve
Elvan Seydi zaviyeleri vakıflarına ilişkin Kankırı, Kalecik ve Keskine
bağlı Şeyh Şami Zaviyesi Kozlu Bucağına Şeyh Carullah Şeyhfazullah Zaviyelerinin
vakıf gelirleri hazineden karşılandığına dair. H. 962, M. 1564 ve 192 nolu
Kankırı evkaf defterinde kayıtlıdır.
Karahüyük ve çevresinin Hacı Bektaş-ı Veli dergahının
vakfı olduğuna dair, kayıtlarda şöyle yazmaktadır.
Keremi Keremeti bol azizlerden Hacı Bektaş-ı Velinin soyundan gelip Kırşehir yakınında Karahüyük Hacı Bektaş kasabasında oturan Çelebiler üç veya beş evlidirler.( Hane dirler) Vergiden Bağışıklı (Muaf) olup, bu Çelebilerin eski tarihlerden beri olduğu gibi aynen devam etmesine, Çelebilerden vergi isteğinde bulunulmamasına, tekke vakfından gereken yüzde yapı alması için, öşür arazi koyun ve her türlü kazanç vergisinden bağışıklı (muaf) olduğu Çelebi Feyzullah Efendiye padişahın buyruk ve irade yazısı ile bildirilmiştir. 7 Seferi muazzam H. 1277, M. 1860 tarihinde Maliye Nazır’eti talimat kaydı mevcuttur.15. Rebüülevvel 1282, M. 1865.
Devam Edecek