YÖNETİMDE SERGİLENEN BENLİK DURUMLARI
|
|
Murat TEZCAN[*] |
Eric Berne tarafından literatüre kazandırılan Transaksiyonel Analizde, ‘Anne-Baba’, ‘Yetişkin’ ve ‘Çocuk’ benlik durumu olmak üzere üç tip benlik durumundan söz edilir. Benlik durumları birbirine benzer duygu, düşünce ve davranışlardan oluşmuş bir bütündür. Herhangi bir davranışı ortaya koyarken bu üç benlik durumundan birine göre hareket ederiz.
Şekil 1. Benlik Durumları
(1) Çocuk Benlik Durumu;
Çocuklukta kazandığımız bu benlik durumu, isteklerimize ulaşmak ve gereksinmelerimizin giderilmesini sağlamak amacıyla başvurduğumuz davranışları içerir. Bu yönümüz, yaşam enerjimizdir. Çünkü ihtiyaçlardan ve duygulardan kaynak alır. Bu nedenle, yeri geldikçe sergilemesi gereken bir benlik durumudur.
Çocuk benlik durumu; ‘Doğal Çocuk’ ve ‘Uyarlanmış Çocuk’ olmak üzere ikiye ayrılır;
1.Doğal Çocuk; Doğduğumuz günden itibaren sahip olduğumuz bu benlik durumu, kişiliğin eğitilmemiş yanını oluşturur ve kişinin fiziksel ihtiyaçlarını gözetir. Bu benlik durumunda, kişi içinden geldiği gibi davranır. Doğal çocuk, istediğini istediği anda, istediği yerde, çevreye ilişkin kaygısı olmaksızın yapar. Bu benlik durumu bireye hoş bir doğallık verebildiği gibi, diğerlerine karşı saygısızlığa da götürebilir.
Doğal çocuk, diğerlerinin sınırlarını aşmamak koşuluyla yöneticinin karizmasında önemli bir yer tutar. Kişinin, özgür ruhlu, bağımsız bir birey olduğu izlenimini karşıdaki insana aşılar. Özgürce duygunun ortaya konduğu bu durumda ses tonu, yüz ifadesi ve jestler, sözel ifadenin içeriğine göre değişim gösterir.
2.Uyarlanmış Çocuk; Doğal çocuğun eğitilmesiyle ortaya çıkan bir benlik durumudur. ‘Uslu Çocuk’ ve ‘Asi Çocuk’ olmak üzere ikiye ayrılır.
ü
Uslu
Çocuk; Kişi, küçük yaşlardan itibaren kabul görmek için çevresinin
isteklerine uymak zorunda olduğunu öğrenir. Uslu çocuk adı verilen bu benlik
durumunda, gerçeğe dayanan veya dayanmayan pek çok talimata sorgulamaksızın
uyulur.
Hayır diyemeyip memnuniyetsizliğini dile getiremeyen, gerek kendi, gerekse birim içindeki sıkıntıları çözüm bulacak mercilere götüremeyen, çalışma arkadaşları tarafından sürekli yönlendirilen, personel/öğrenci açısından olumsuz değerlendirme kaygısı ile psikolojik sıkıntı yaşayan personelini/öğrenciyi ilgili birimleri yönlendirmeyen bir yönetici uslu çocuk etkisindedir. Otoriteye boyun eğmenin söz konusu olduğu bu benlik durumunda, alçak ses tonu, başın öne eğilmesi, omuzların düşük olması gibi beden dili unsurları gözlenebilir.
ü
Asi
Çocuk; Bazen kişi, kendinden beklenilenin tam tersini yapar. Gerçekte bunu
istemese bile, ancak bu şekilde dikkat çekerek varlığını hissettirir. Asi çocuk
adı verilen bu yön bazen doğal çocukla karıştırılır. Ancak, doğal çocuk
istediğini yaparken, asi çocuk karşısındakinin istediğinin tam aksini yapar.
Asi çocuk etkisindeki bir yönetici, sürekli şikâyet eden, her şeyi kendi üzerine alıp öfkelenen, kendinden taviz vermeyen bir profille karşımıza çıkar. Otoriteye başkaldırmanın olduğu bu durumda, ses tonunda ve jestlerde agresiflik gözlenir.
(2) Yetişkin Benlik Durumu;
Çoğunlukla, kişiliğimizin akılcı yanı olarak adlandırılır. Yetişkin benlik durumuyla hareket eden bir kişi öncelikle hedeflerini belirler ve bu doğrultuda hareket eder. Topladığı veriler ışığında olabildiğince objektif bir tavır sergileyerek içinde bulunduğu durum için en uygun çözüm yolunu bulmaya çalışır.
Yetişkin benlik, sözel olarak kendini ifade ederken nötr bir ses tonu kullanır. Hareketler ve yüz ifadesi rahatlık içerir. Duygusallıktan uzak olduğu için duygularda çok fazla iniş çıkış gözlenmez.
Peki, yetişkin benlik durumunun hiç mi olumsuz tarafı yoktur? Bu benlik durumu karşı taraftan gelen farklı benlik durumlarını dikkate almadan hareket ederse renksiz bir kişilik algısı oluşturur ve tekdüze bir iletişim ortaya çıkar.
(3) Anne-Baba Benlik Durumu;
Anne-babalarımızın veya çocukluğumuzda model aldığımız otorite figürlerinin tutum ve davranışlarının bizdeki içselleştirilmiş halidir. Davranışlarımızı etkileyen kural, prensip, değer, kısacası dış dünyaya ilişkin kalıpları içerir. Kişiliğimizin, insanlara nasıl davranmaları gerektiği konusunda, öğütler ve emirler veren kısmıdır.
Anne-baba benlik durumu, sözlü mesajın içeriğine göre güçlü, otoriter bir ses tonu, sert jest ve mimiklerle ya da sıcakkanlı, rahat ettiren bir ses tonu, gülümseyen bir yüz ifadesi ve güven veren jestlerle kendini gösterebilir.
Anne-baba benlik durumu ‘Koruyucu Anne-Baba’ ve ‘Eleştirici Anne-Baba’ olmak üzere ikiye ayrılır;
1.Koruyucu Anne-Baba; Bu benlik durumunda karşımızdaki kişinin çıkarlarını korumaya çalışırız.
Koruyucu anne-baba, yöneticinin yardım götürmesini sağlar. Ancak bu yardım karşı tarafın ihtiyacını karşılamıyor ve kısıtlayıcı oluyorsa yardım eden aşırı koruyucu hale gelmiş demektir. Personelini/öğrenciyi korumak amacıyla psikolojik sorunlarını ilgili birimlere iletmeyen, personelin/öğrencinin hatalı davranışlarını örtmeye çalışan, kusurlarını görmezden gelen bir yönetici koruyucu anne-baba durumunun etkisindedir.
2.Eleştirici Anne-Baba; Bu benlik durumunda, toplumsal kuralları/değerleri korumaya, bunlara uymayanları eleştirmeye ve gerektiğinde cezalandırmaya yöneliriz.
Bir yönetici, kuralları bildirirken veya kurallara uyulmadığında karşısındakini uyarmak için eleştirici anne-baba benlik durumunu kullanır. Ancak, bunu yaparken karşı tarafın duygularını görmezden gelirse, yol göstericilikten çok suçlayıcılığa geçmiş olur.
BENLİK DURUMLARININ ETKİLEŞİMİ
Benlik durumlarının etkileşimi iki kişinin benlik durumları arasındaki alışveriştir. Etkileşimi başlatan kişi, bilinçli ya da bilinçsiz olarak karşısındakinin bir benlik durumunu hedef alır. Cevap iletişimi başlatanın hedeflediği benlik durumundan hareket ederek başlangıç noktasına geri dönerse paralel etkileşim, farklı bir benlik durumuna yönelirse çapraz etkileşim kurulmuş olur (Şekil 2).
|
|
|
|
|
Şekil 2.
Paralel ve Çapraz Etkileşim
Paralel etkileşim, iki çocuk benliği arasında, eğlenceli bir sohbet veya duygu paylaşımını, iki yetişkin benliği arasında, bir bilgi alışverişini, iki anne-baba benliği arasında ise değerlerin paylaşımını içeriyor olabilir. Etkileşim, farklı benlik durumları arasında da paralellik gösterebilir. Eğer etkileşim, anne-baba ve çocuk benliği arasında oluyorsa burada yardım üzerine oluşan bir etkileşimden söz edilebilir (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf).
Paralel etkileşim, sürmesi istenen bir durumdur. Ancak bazı durumlarda, bu sürüp giden konuşmalar farklı benlik durumlarına yol alarak çapraz etkileşime dönüşebilir.
Çapraz etkileşim, çatışma durumunda büyük yarar sağlar. Özellikle kişi anne-baba veya asi çocuk durumuyla yaklaşıyorsa, konuşmayı yetişkin-yetişkin düzeyine çekerek sürüp giden çatışmalı iletişimden kurtulabiliriz. Örneğin; Yerine getirilemeyecek ısrarlı talepler karşısında, ‘Bunların üzerinde düşüneceğim’ tarzında bir cevap çatışmayı önleyecektir. Ancak bunu yapmak yerine, biz de anne-baba veya asi çocuk durumuyla hareket edersek içinden çıkılmaz bir çatışma durumuna sürüklenmiş oluruz (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf).
İyi bir yöneticinin, iletişim kurarken benlik durumlarını kontrol etmesi ve kendisine bazı sorular sorması gerekmektedir (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf);
ü Karşımdaki, hangi benlik durumundan yola çıkarak iletişim kuruyor?
ü Hangi benlik durumundan yola çıkarsam daha uygun olur?
ü Genelde iletişim kurarken hangi benlik durumunu tercih ediyorum?
ü Nerede paralel, nerede çapraz etkileşimlere başvurmam gerekiyor?
Aşağıdaki örnekler, üç farklı benlik durumunun ortama uygun ve olumlu kullanımı sonucu personelde/öğrencide yarattığı olumlu izlenimi göstermektedir.
ü Amirim çok büyük bir insan, ne öğrendiysem ondan öğrendim, hiç usanmadan bize yol gösterir.
ü Amir dediğin böyle olur, bir sorunun olunca hemen anlıyor ve sana çeşitli çözüm önerileri getiriyor.
ü Dün geceki kutlamada Amir Bey muhteşemdi, sanki bizden biriydi.
Bununla birlikte benlik durumlarının ortama uymadığı, olumsuz karşılandığı durumlar da olabilir:
ü Amire bir şey soruyorum, çocuk gibi azarlamaya başlıyor.
ü Bizim Amir için varsa yoksa iş, ne bir sohbet, ne bir güler yüz…
ü Amirime bir sorunumu dile getiriyorum, daha sözümü bitirmeden başka şeylerle uğraşmaya başlayıp, çocuk gibi söyleniyor.
Yukarıdaki örneklerden de anlaşıldığı üzere etkili iletişim kurma, iyi bir takım kurup bu takımı başarıya götürmede vazgeçilmez bir etkendir. Bu nedenle iyi bir yöneticinin iletişim kurarken kendisinin ve karşısındakinin benlik durumunu doğru bir şekilde kontrol etmesi gerekmektedir.
Liderlik stilleri ile birlikte yöneticinin kullandığı benlik durumları da farklılık gösterir. Baskıcı bir kontrolün hakim olduğu liderlik stilinde anne-baba benlik durumunun olumsuz yönlerinden (eleştirici veya koruyucu) hareket eden ve karşı tarafın çocuk benlik durumunun olumsuz yönlerini (uslu veya asi) hedef alan bir iletişim söz konusudur.
— Ne demek arkadaşlar yanlış anlar, sana psikoloğa gideceksin diyorum.
— Gitsem de bir şey anlatmam Amirim.
— Sen git de istiyorsan anlatma.
İnsan ilişkilerine yönelik, destekleyici liderlik stilinde anne-baba benlik durumunun olumlu yönlerinden (yol gösteren ve yardım eden) hareket eden ve diğerinin çocuk benliğini geliştirmeyi hedefleyen etkileşimin yanı sıra yetişkin-yetişkin düzeyinde etkileşim de söz konusudur.
— Sağlığın için psikoloğa gitmende fayda görüyorum.
— Siz nasıl uygun görürseniz Amirim.
— Ben gitmende fayda görüyorum.
— Son günlerde çok dalgınlaştığını insanlardan uzaklaştığını görüyorum. Yanılıyor muyum?
— Doğrudur Amirim evde eşimle bazı sorunlar yaşıyoruz.
— Peki, bu sorununu halledebilmek için bir uzman yardımına başvurdun mu?
Ekip
Ruhunu Oluşturmada Benlik Etkileşimleri;
Ekip ruhu yaratmak için farklı benlik durumlarını kullanabilmek vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Ekip lideri, grubu yapılandırırken, anne-baba-çocuk etkileşimini kullanır. Ekip çalışmasının birlikte problem çözme aşamasında ise yetişkin-yetişkin etkileşimini ön plana çıkarır. Ekip lideri, diğerlerinin de zaman zaman lider olmasına izin vererek çocuk-anne-baba etkileşimine geçebilmelidir. Ekip çalışmasının, eğlenmeyi getiren bölümlerinde ise çocuk-çocuk etkileşimini kullanmak sinerjinin artırılmasında önemli bir katkı sağlar (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf).
Çatışma
Yönetiminde Benlik Etkileşimleri;
Birim içinde çatışmaların önüne geçmek amacıyla yöneticilerin kurallar ve beklentiler konusunda personeli/öğrenciyi önceden bilgilendirmesi gerekmektedir. Bu aşamada yönetici, anne-baba-anne-baba etkileşiminden faydalanarak birim içinde bir alt kültür oluşturup sınırları belirler.
Karşılıklı olarak anne-baba benlik durumlarının kullanılmasını sağlamak, personelin/öğrencinin empati yeteneğini artırarak sınırların amacının kavramasını kolaylaştırır. Bu aşamada, duyguların paylaşımında çocuk-çocuk etkileşiminden faydalanmak örgüt kültürünün kalıcılığını artırarak, gizli bir çatışmanın devam etmesini önler (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf).
Çatışma yönetiminde tarafsızlık açısından yetişkin-yetişkin etkileşiminin büyük önemi vardır. Bu tarz bir etkileşim hem çatışmayı durdurduğundan hem de müzakere yapmaya imkân sağladığından kalıcı çözüm getirir.
Performans
Yönetiminde Benlik Etkileşimleri;
Yönetici, yetişkin-yetişkin etkileşimi ile personele/öğrenciye neyi doğru, neyi yanlış yaptığı yönünde geri bildirim sağlar. Anne-baba-çocuk etkileşimi çerçevesinde gelen ödüllendirmeler, personelin/öğrencinin kabul edilme ihtiyacını gidererek göreve bağlılığını artırır. Çocuk-çocuk etkileşimiyle de yöneticinin memnuniyetini ortaya koyması, personelin/öğrencinin şevkini artırır (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf).
Psikolojik
Sorunu Olan Personel/Öğrenci ile Benlik Etkileşimleri;
Psikolojik sorunu olan personel/öğrenci ile sorun üzerine kurulan bir etkileşimde, sorunun teşhis edilmesi, çözüm yollarının bulunması ve değerlendirme yapılıp bir seçenekte karar kılınması çok önemlidir. Burada, yöneticinin bu kişiyle yetişkin-yetişkin benliği üzerine etkileşim kurabilmesi gerekir. Ancak çözüm için, seçenekler üretme aşamasında çocuk-çocuk etkileşimi daha çok yarar sağlayacaktır. Örneğin; Beyin fırtınasında bir problemin çözümü için akla gelebilecek her türlü seçenek özgürce ifade edilir. Daha sonra, yetişkin-yetişkin etkileşimle bu seçeneklerin geçerliliği gözden geçirilir (http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf).
KAYNAK
Minibaş Jale, Transaksiyonel Analiz ve Yönetim Liderin Benliği, http://www.ta.org.tr/doc/TA_ve_Yonetim.pdf